Gdy opowiadam o tym, że moją pasją jest malowanie ikon, często spotykam się ze zdziwieniem. Słyszę konsternację i pytania, dlaczego nie „piszę” ikon. Odnoszę wrażenie, że samo słowo „pisać” dodaje jakąś mistyczną wartość do mojej pracy, a słowo „malować” sprawia, że ikona staje się mniej sakralna. Czyżby jedno słowo miało moc przemiany sztuki świeckiej w sztukę sakralną?

.

Nie jestem językoznawcą, jednak postaram się przybliżyć temat, porównując języki naszych sąsiadów, u których istnieje wielowiekowa tradycja ikonografii.

Określenie „pisanie ikon” zyskało popularność zwłaszcza w kręgach rosyjskiej cerkwi prawosławnej. Ta specyfika terminologii wynika z języka rosyjskiego i greckiego, w których słowa „pisać” i „malować” mają wspólne korzenie i mogą być używane zamiennie.

Ikonografia średniowiecznej Grecji miała duży wpływ na rozwój tej sztuki na terenach Rusi Kijowskiej.

W języku greckim, słowo „γράφω” ¹ (gráfo̱) ma podwójne znaczenie, odnosząc się zarówno do „pisania”, jak i „malowania”. Malowanie artystyczne określa się bardziej precyzyjnym terminem ζωγραφίζω (zo̱grafízo̱). Do nazywania malowania rzemieślniczego (np. malowanie ścian w domu) używa się słowa βάφω (váfo̱), które także oznacza „malować”.

Słowo ζωγράφος (zo̱gráfos) oznacza „malarza”. Z kolei συγγραφέας (syngraféas) to „pisarz”, εικονογράφος (eikonográfos) odnosi się do „ilustratora”, a αγιογράφος (agiográfos) do „hagiografa”, czyli osoby malującej świętych, znanej w języku rosyjskim jako „ikonopisiec” (ros. иконописец).

.

W rosyjskim słowniku słowo „писа́ть”² (pysat) jest tłumaczone w poniższy sposób:

1. «przedstawiać na papierze lub innym materiale jakiegoś rodzaju znaki (litery, cyfry itp.) »

2. «pisemnie zapisywać tekst»

3. «informować o czymś za pośrednictwem pisma lub druku»

4. «komponować lub tworzyć coś zawierającego słowa»

5. «komponować lub tworzyć utwór muzyczny»

6. «tworzyć dzieło sztuki (malarskie)»

.

Zaglądając do słownika języka ukraińskiego, słowo „писати” ³ (pysaty) oznacza:

1. «ręcznie przedstawiać na papierze graficzne znaki (litery, cyfry itd.)»

2. «informować o czymś za pośrednictwem pisma lub druku»

3. «redagować i zapisywać tekst»

4. «zajmować się działalnością literacką, być pisarzem»

5. «tworzyć dzieło malarskie»

6. «nadawać komuś imię, nazwisko; notując w dokumencie»

.

Słownik języka polskiego w następujący sposób wyjaśnia znaczenie słowa „pisać”⁴:

1. «kreślić na papierze lub innym materiale znaki graficzne ręcznie lub odbijać je za pomocą maszyny w celu wyrażenia czegoś»

2. «tworzyć coś na piśmie, zwykle dla opublikowania»

3. «formułować swoje myśli na piśmie»

4. «komunikować coś na piśmie»

5. daw. «zdobić rysunkami, deseniami itp.»

.

Zestawiając polskie słowo „pisać” z językami: greckim, rosyjskim i ukraińskim widzimy znaczną różnicę w stosowaniu go do opisywania twórczości malarskiej.

.

W języku polskim od XVI w. popularność zdobyło niemieckie słowo „malen”, które oznacza „malować”⁵. Według słownika PWN:

1. «pokrywać coś farbą lub lakierem»

2. «przedstawiać coś na papierze, płótnie itp. za pomocą rysunku i farb»

3. «robić makijaż»

4. «opisywać, przedstawiać coś lub kogoś plastycznie, barwnie»

.

Powyższe słowo przeniknęło w późniejszym czasie do języka ukraińskiego, i od około XX wieku jest już powszechnie stosowane.

.

…

.

Problem z podejściem do tego tematu w przestrzeni sztuki sakralnej dotyczy nie tylko artystów działających w Polsce, ale także w Ukrainie.

Jak zauważa Kostko Markowycz* w jego ostatnim artykule zatytułowanym „Ikona napisana czy namalowana?”⁶:

.

  • Istnieje duża różnica w wydźwięku słowa „malować” pomiędzy językiem ukraińskim („малювати”- „maluwaty”) a rosyjskim („малевать”- „malewat”). Rosyjskie słowo „малевать” ma ironiczny odcień, odnoszący się do nieumiejętnego malarstwa. Do określenia „wartościowej” sztuki używa się słów „писать” (pysat), „рисовать”(rysowat), „изображать” (izobrażat).
  • Termin pisać ikony szerzył się w kręgach cerkiewnych, szczególnie pod wpływem prawosławnej cerkwi moskiewskiego patriarchatu na tyle efektywnie, że zaczęła go stosować cerkiew greckokatolicka.
  • Na powstanie ikony składa się wiele czynności, których nie da się zamknąć w jednym słowie „pisać” czy „malować”. Najpierw tworzy się rysunek, kompozycję. Kładzie się złoto, maluje. Końcową czynnością rzeczywiście w sensie technicznym jest pisanie – na ikonie podpisuje się imiona postaci lub tekst ewangelii.
  • Przedstawienia sakralne to nie tylko ikony na deskach, ale także mozaika, reliefy, witraże. Nikt jednak nie nazywa tych technik „pisaniem”.
  • Im większe związki z cerkwią prawosławną (moskiewskiego patriarchatu), tym częściej ukraińscy artyści używają słowa „pisać”.

.

…

.

Badając to zagadnienie można dojść do wniosku, że , termin „pisanie ikon” wynika raczej z niewłaściwego tłumaczenia języków rosyjskiego i greckiego na język polski. W rzeczywistości, proces tworzenia ikon jest bliższy malowaniu niż pisaniu, dlatego też bardziej precyzyjnym określeniem byłoby „malowanie ikon”. Mimo to, „pisanie ikon” nadal jest w Polsce powszechnie używane i akceptowane. Termin ten jest tłumaczony w następujący sposób:

  • Treścią ikon są postaci świętych, sceny ze Starego i Nowego Testamentu. Ikonograf przypomina więc mnicha spisującego fragmenty Pisma Świętego. Używając środków malarskich, przepisuje zawartość Biblii na podobrazie ikonowe.

Powyższe wyjaśnienie jest oczywiście piękne i być może nawet zgodne z teologią ikony. Należy mieć jednak na uwadze, że wynika nie z teologii, a z błędnego przekładu.

.

…

.

Studiując malarstwo sakralne na Lwowskiej Akademii Sztuk Pięknych zaczynaliśmy od nauki anatomii, rysunku brył i gipsowych popiersi, akademickiego malarstwa martwych natur i modeli. Dopiero po opanowaniu artystycznych podstaw mogliśmy przystąpić do pracy nad ikoną.

Uważam, że sakralność ikony nie wynika z nazewnictwa. Ikona jest materialnym dziełem sztuki a sacrum powstaje w wyniku kontaktu człowieka z niematerialną przestrzenią boskości. Przeznaczeniem ikon jest ułatwienie nam tego kontaktu, skupienie uwagi umysłu na treściach duchowych.

Sztuka ikonografii z każdym rokiem zyskuje na popularności w Polsce; powstają nowe miejsca, w których można nauczyć się malować ikony; w ciągu roku odbywa się wiele ikonograficznych kursów organizowanych przez katolickie parafie. Być może jest to początek nowej, pięknej tradycji i ważne, aby rodziła się ona na prawdziwych i logicznych podstawach.

Tym artykułem chciałabym zapoczątkować dyskusję w polskich przestrzeni sakralnej. Jak już pisałam na początku, nie mam odpowiednich kwalifikacji aby ten materiał był naukowy. Być może znajdzie się osoba, która chciałaby zgłębić temat i opisać go w lepszy sposób.

.

.

.

* Kostko Markowycz, uznany ikonograf i docent Katedry Sztuki Sakralnej na Lwowskiej Akademii Sztuk Pięknych.

.

.

Źródła:

¹ https://pl.glosbe.com/s%C5%82ownik-polsko-grecki/pisa%C4%87

² https://kartaslov.ru/значение-слова/писать

³ https://slovnyk.ua/index.php?swrd=писати

⁴ https://sjp.pwn.pl/slowniki/pisa%C4%87

⁵ https://sjp.pwn.pl/slowniki/malowa%C4%87.html

⁶ https://risu.ua/ikona-napisana-chi-namalovana_n152172